0. Voorwoord 'Beste jullie boekje'

Voorwoord in 'Beste jullie boekje' van Roelof
Toen jullie in 1989 naar Afrika vertrokken was Zambia een front-line staat, waarin verzet werd georganiseerd tegen de apartheid in Zuid-Afrika. In november 1991 zijn jullie op vakantie naar Zuid-Afrika geweest. Belangrijke veranderingen waren begonnen. In afgelopen 3 jaar is er veel veranderd in de wereld. Belangrijk nieuws hebben jullie kunnen volgen via de Wereldomroep of BBC.

Het communisme in Oost-Europa is opgeheven. Beginnend met democratische verkiezingen in Polen in 1989 zijn achtereenvolgens de communistische regimes omvergegooid in Hongarije, Tsjechoslowakije, DDR en Bulgarije. Rond kerst 1989 werd Ceausescu in Roemenië afgezet. In 1991 ging Albanië open. Eind 1991 houdt de Sovjet Unie op te bestaan en valt uiteen in afzonderlijke landen. Op 7 oktober 1989 viert de DDR zijn 40-jarig bestaan, 2 maanden later 'valt' de muur en op 3 oktober 1990 wordt met de Duitse hereniging de DDR opgeheven. Ook in Joegoslavië barst het communisme met een bloederige burgeroorlog tussen Kroatië en de Servië, waarin geen einde in zicht is.

Ook in Afrika vonden belangrijke veranderingen plaats. Op 14 augustus 1989 zet De Klerk president Botha buiten spel, na een conflict over een voorgenomen bezoek aan Zambia Na de vrijlating van Sisulu wordt in februari 1990 Nelson Mandela vrijgelaten. Het ANC is niet meer verboden. Uiteindelijk wordt formeel de apartheid opgeheven, alhoewel er nog een lange weg te gaan is. Namibia wordt in 1990 onafhankelijk. In Zambia wordt de UNIP-partij van president Kaunda, na 25 jaar alleenrecht, verpletterend verslagen door de nieuwe partij MMD onder leiding van Chiluba

De 'Golfoorlog' was aanleiding tot veranderingen in het Midden Oosten. Nadat de legers van Sadam Hussein op 2 augustus 1990 Koeweit binnenvielen, raakte de halve wereld, onder aanvoering van Amerika, in het conflict betrokken. Amerika stuurde 500.000 militairen naar de Golf. Alhoewel er 's avonds raketten op Israël werden afgeschoten, blijft Israël buiten de oorlog. Na zware bombardementen capituleert Hussein in maart 1991. Onder leiding van Amerika en de Sovjet-Unie starten vredesonderhandelingen in het Midden Oosten. Een moeizaam proces dat ook jaren zal duren. De gijzelaars in Libanon werden in 1991 vrijgelaten.

In Nederland vinden geen wereldschokkende gebeurtenissen plaats. Een nieuw kabinet: Lubbers III, met CDA en PvdA. Een nieuwe, commerciële, omroep: RTL. Een nieuwe bank: ABN AMBO.

Kortom: "The world has changed'" Wat er niet veranderde zijn de problemen in Afrika, zoals de voedselschaarste, de kindersterfte, de schuldenlast en het AIDS-probleem. Hier is meer tijd voor nodig, maar vooral inzet en de wil van de wereld.

De periode 1989 tot 1992 zal in de geschiedenis blijven voortbestaan als 3 bijzondere jaren. Ook voor jullie persoonlijk. Een periode in Zambia, waarin jullie hard hebben gewerkt in het Chilonga Mission Hospital. Een andere wereld met andere normen en andere waarden. Een indrukwekkende periode. Op 13 september 1990 werd Douwe Mubanga geboren. Ook dit is een belangrijke verandering in jullie leven.

Bedankt voor de nieuwsbrieven, waarin jullie ons op de hoogte hebben gehouden van het reilen en zeilen in Zambia

20. Afscheid

We zitten nog even wat uit te rusten, voordat we naar Nederland komen. Mfuwe ligt in het South Luangwa National Park, niet ver van Mpika. In feite is het nog een deel van Mpika District. Om nu in de regentijd naar Mpika te komen, moet je bijna een week lopen. De wegen staan onder water en de rivieren zijn erg diep. Wij zijn eerst naar Lusaka gegaan, om van daaruit met het vliegtuig hierheen te vliegen. We kijken uit over een rivier met veel hippo's (nijlpaarden), die zo nu en dan even boven komen. Ze kunnen ook een enorm lawaai maken. Zebra's en impala's komen hier grazen en drinken en het stikt hier natuurlijk van de apen, die je 's ochtends vroeg wakker maken, wanneer ze over de golfplaten daken springen. Verder kunnen we twee keer per dag op safari en zijn er in het park (bijna net zo groot als Nederland) veel beesten, vooral olifanten, te zien.

Het is lekker om nog even bij te komen. De laatste dagen in Chilonga waren toch ook nog inspannend. Alle Bongers dozen moesten weer worden ingepakt. Spullen uitgezocht die met de handbagage, luchtvracht of weggegeven moesten worden. Verder hadden we twee afscheidsfeesten. De eerste op vrijdagmiddag voor de ziekenhuisstaf, zo'n 150 mensen. In een hal werd op z'n Zambiaans afscheid genomen. Voor in de hal een lange tafel, op een verhoging, waar wij achter moesten zitten. De speeches, de rumba-muziek en de sketches. Een feest is hier niet compleet zonder eten en drinken: nshima en katate. Om 6 uur waren al heel wat mensen dronken van de katate. Dit is een zelfgebrouwen bier van gierst. Het ziet er grijs uit en is niet m'n favoriete drank. Wel voor de Zambianen, want in drie uur tijd had men 140 liter katate opgedronken!

De volgende avond hadden we zelf een feest georganiseerd. Ook hier veel ziekenhuisstaf, verder mensen van de DDSP, een Engels ontwikkelingsprojekt, en ook veel niet uitgenodigde gasten. Alles bij elkaar zo'n 100 mensen. Ook hier geen feest zonder eten en drinken. We hadden een grote barbecue gemaakt. We kregen een geit kado van Dutch, een Engelsman. Verder hadden we worsten gekocht en spiesen gemaakt. Dit keer geen katate, maar mozi beer. Smaakt zoals Heineken, hoewel we die smaak al bijna vergeten zijn. Ook hier in korte tijd alles op. 10 kratten is natuurlijk niet veel voor zo'n feest. Ook alle andere drank wat nog in huis stond, zoals whisky, gin en Africoco was op het eind van de avond verdwenen. Het was een leuk feest, met ook hier sketches en afscheidsliedjes.

Maandagochtend 20 januari vertrokken we uit Chilonga. Ik denk dat we het nog niet goed beseffen. Het leven en de mensen hier zijn zo vertrouwd geworden. Als we in Nederland zijn zal het goed tot ons doordringen dat we weg zijn en misschien nooit meer terug komen.

In Lusaka stond me nog een ritje langs alle ministeries te wachten. Men zegt dat het moeilijker is om Zambia uit te gaan, dan Zambia in te komen. Begin januari was ik al een paar dagen bezig geweest. Alles bij elkaar denk ik dat m'n file zo'n 30 kantoortjes gepasseerd heeft. Het liep voorspoedig en we hebben nu onze tickets van de Zambiaanse overheid op zak. Alleen voor Douwe moeten we zelf betalen. Voor hem moesten we anders weer een procedure starten, omdat hij niet met ons het land binnengekomen was... Ik had geen tijd en energie meer om dat nog te doen. We zijn benieuwd wat ons straks in Nederland te wachten staat. Bureaucratisch zal het ook wel zijn, maar waarschijnlijk efficiënter.

Met een militaire helikopter mee naar de Luangwa Valley / Nabwalya

Terugkijkend over de drie jaar is de tijd omgevlogen. Ik had verwacht dat tijd hier langzamer zou gaan en had veel boeken meegenomen. Daar ben ik niet aan toegekomen. Dagen, weken en maanden waren zo voorbij. Dat is natuurlijk ook een goed teken, want we hebben ons hier geen moment verveeld. M'n werk is elke dag boeiend geweest. Het is teveel om allemaal op te noemen. Natuurlijk maken de operaties die je doet veel indruk, maar ook het vele andere werk. Op de valreep nog een video gemaakt over ons AIDS-programma en een jaarverslag van onze aktiviteiten.

Christene met Douwe

AIDS is iets wat je dag en nacht bezig houdt. Soms vanwege de patiënten die je hebt, maar ook vanwege de planning van aktiviteiten. De prognose voor de toekomst is zo angstaanjagend. Voor ons distrikt alleen verwacht ik dat tot het jaar 2000 10.000 mensen aan AIDS dood zullen gaan. Voor heel Zambia betekent dat zo'n 800.000 (10% van de bevolking). Soms word je met het AIDS probleem heel persoonlijk betrokken. Zo kwam ik in januari in een Rural Health Centre (gezondheidspost) Gerald Bwalya tegen. Ik was een beetje verbaasd om m'n naam hier meer dan 100 km van Chilonga terug te vinden. 

Florence met Gerald Bwalya

Het jochie bleek bijna op dezelfde dag als Douwe in Chilonga geboren te zijn en de ouders hadden besloten om hem Gerald te noemen. Hij was opgenomen met een luchtweginfektie. Een paar maanden later werd de moeder Christene opgenomen in Chilonga met open tbc. De behandeling hiervoor is twee maanden in het ziekenhuis en ook Gerald werd voor tbc behandeld. In juli kwam ik weer in dat Rural Health Centre en Christene was opnieuw opgenomen met continue koorts en was erg vermagerd. Ik heb toen met haar man gepraat en we besloten bloed af te nemen voor een HIV-test. Beide ouders waren positief en Christene overleed een paar weken later. In december werd Gerald weer opgenomen in Chilonga. Hij was toen 1 jaar en 3 maanden en nog geen 5 kg. Douwe was inmiddels al 11 kg. Toen we vorige week Chilonga verlieten was Gerald er nog steeds met z'n grootmoeder in Chilonga, maar er was weinig verbetering.

Onderhandelen over bloeddonatie

De afgelopen jaren heb ik heel wat afvergaderd en gepraat. Op den duur begin je dat wel aardig te vinden en zie je wel wat vruchten van je werk. Zo hopen we binnenkort ongeveer een half miljoen gulden te krijgen voor de verbouwing van onze verloskamers. Bouwen is heel duur geworden in Zambia. Veel materialen moeten tegenwoordig geïmporteerd worden. In de 'administration' kom je natuurlijk snel frustraties tegen. Eén daarvan is de zambianisatie, waarmee bedoeld wordt dat Zambianen de posten van de witten overnemen. Ik heb daarover verschillende botsingen gehad. De eerste met de nonnen, die daar eigenlijk niet over willen praten. Zambianisatie is een heel moeizaam en langzaam proces, wat ook zo weer omgedraaid kan worden. M'n voorstel om een Zambiaanse verpleegkundige op te nemen in het bestuur werd omgedraaid door m'n opvolger met als gevolg dat er nu een extra witte in het bestuur zit. Wel heb ik een Zambiaanse arts als opvolger gekregen.

Chilonga is een plek wat goed loopt. Je hebt de steun van de sisters en de staf. Met een kontrakt voor 3 jaar ben je natuurlijk maar een voorbijganger. Je stapt op een lopende trein en die gaat wel verder. Dit heeft het werk voor mij wel heel aangenaam gemaakt. Je hebt het gevoel dat het allemaal gesmeerd loopt, zeker als je je kollega’s in andere ziekenhuizen hoort en ziet.

Ook het leven hier was in veel opzichten prettig. Het klimaat erg aangenaam, mensen heel erg vriendelijk. We hadden een mooi huis tegen de heuvel aan. Prachtige natuur en vooral veel ruimte. Dit is iets waar we in Nederland weer aan moeten wennen: het op elkaar zitten. In het begin hebben we nog wel eens gedacht om terug te gaan naar Amsterdam, maar de laatste maanden benauwde dat steeds meer. Misschien dat wij ons na wat tijd wel weer aan zo'n drukke plaats aan kunnen passen; voor Douwe is dat denk ik wel anders. Hij is ook zo gewend aan de ruimte. Voor hem zal de overgang naar Nederland wel het grootst zijn. Hij zal Brendah en Noreen, de twee oppassen, wel heel erg missen, en wij natuurlijk hen ook, in veel opzichten.

We moeten ons in Nederland ook weer wat gaan oriënteren op wat er de afgelopen jaren gebeurd is. Een verenigd Duitsland, een uit elkaar vallend Sovjet Unie, een burgeroorlog in Joegoslavië. Toen we weg gingen leek Europa zo rustig. In 3 jaar tijd is daar heel wat in veranderd. We hebben dat hier op een heel verre afstand kunnen volgen. Nog steeds kijk ik nieuwsgierig en verbaasd naar de nieuwsbeelden, als we in Lusaka zijn.

Ondanks dat we aan Zambia gehecht geraakt zijn, kijken we toch ook wel uit naar Nederland. We willen een jaartje in Nederland zijn, voordat we op een volgend kontrakt uit gaan. We hebben nog geen vooruitzichten op een baan, dus voldoende tijd om de afgelopen 3 jaar bij te praten.

Tot slot: dit is de laatste nieuwsbrief. We vonden het heel leuk om ze te schrijven. We konden jullie zo op de hoogte houden en konden ook ons verhaal kwijt. Dit was alleen mogelijk door de steun van Roelof en Marga, die onvermoeibaar elke keer weer de brief hebben gekopieerd en rondgestuurd. Onze dank daarvoor.

Veel liefs

Gerard

19. Terugblik op 3 jaar Zambia

Dit is dan voorlopig alweer onze laatste rondzendbrief. Deze drie jaar zijn werkelijk omgevlogen. Eind 1988 de voorbereidingen voor vertrek, het afscheidsfeest en 21 januari 1989 het echte vertrek. Wat leken die drie jaar toen lang. Natuurlijk was er het gemis van familie en vrienden, vooral in het begin. Je wilt alles delen met thuis. Ook een halfjaar voor het aflopen van het contract is dat gemis weer sterker en als het dan zover is dan blijkt het afscheid nemen van Chilonga toch wel heel moeilijk.

Ik ben drie weken voor ons vertrek gestopt met werken om thuis de boel een beetje te regelen. Het nodige uitzoeken om mee te nemen en de rest om weg te geven en te verdelen. Daar gaat nog een hoop tijd in zitten. In de tussentijd mijmer je wat terug over de afgelopen drie jaar. Het werk, de mensen mijn collega's. Ik zal ze zeker missen. Ik weet nog toen ik begon op ward 3, de kinderafdeling, de indrukken die ik toen op deed. Je staat daar met je Nederlandse kennis als verpleegkundige, eerst gewoon maar even meedraaien om er in te komen. Bedden opmaken zonder lakens of schone dekens. Er was destijds een groot tekort. Inmiddels is dit gelukkig wel wat beter. Rare procedures bij wond verbinden, injecties geven etc. Meer dan 70 zieke kinderen op zaal met hun moeders erbij. Het leek allemaal zo onoverzichtelijk en dat was het ook. Een handicap was de taal. Al gauw leerde ik hoe ik de moeders binnen moest roepen voor medicijnen en de belangrijkste begroetingen. Er werd veel gelachen en mijn bemba werd aangemoedigd door de moeders. Ik had het geluk dat ik in mei een korte cursus cibemba kon volgen en daar heb ik toch wel wat aan gehad. Goed, ik heb natuurlijk nooit vloeiend bemba gesproken maar kon me aardig verstaanbaar maken waar het ging om het uitvragen van klachten en ook het verstaan van klachten vormde weinig problemen.

Op ward 3 heb ik Jane Shula leren kennen, een lachebek en altijd in voor een praatje. 
Ze kwam regelmatig bij ons thuis vaak om brood te bakken of om Bwalya haar zoontje met Douwe te laten spelen. Bwalya is 5 maanden ouder dan Douwe en was Douwe goed de baas. De laatste tijd was het dan ook altijd knokken omdat Douwe wat meer van zich af begon te bijten. Toen we net in Chilonga waren kregen we Bemba lessen van onze buren Isabel Nawale en Hilda Bwalya. Bij Hilda zijn we nog op haar bruiloft geweest in de Copperbelt waar ze nu woont en werkt. En Isabel heeft ons voor ons vertrek nog uitgenodigd voor een fantasties traditionele maaltijd, nshima met verschillende soorten vlees, vis, groenten. Jane en Isabel hadden op ons afscheidsfeest nog een leuk sketchje in elkaar gedraaid samen met nog wat andere verpleegkundigen.

Na de Bemba cursus kwam ik op mijn stek in de MCH (moeder- en kindzorg) terecht en werkte daar samen met Hildah Bwalya Katati, een andere Hildah Bwalya als bovengenoemde. Een vrouw van 42 jaar, 7 kinderen, lokaal getraind, werkt hier al 12 jaar en weet dus veel. Ik heb het altijd goed met Hildah kunnen vinden, maar ergerde me dood aan hoe weinig ze haar ervaring inschatte. Elke keer als er een nieuwe staf nurse op de MCH kwam liet ze het compleet over aan haar nieuwe ideeën. Dat gebeurde ook bij mij, totdat ik er achter kwam dat ze hier al zo lang was en dat ik haar ervaring wel wilde gebruiken om wat verder te komen. Ik heb er veel van opgestoken. Het is een leuk draaiend zaakje geworden, onze MCH. Maar zodra ik op verlof of op vakantie ging, ging er iets mis. Tekort aan vaccins, verkeerde registratie etc. Ik zei tegen Hildah: "Hoe kan dat nou toch steeds?". Zegt ze: "De staf nurse wist niet hoe ze het doen moest." "Maar jij toch wel?". "Ze heeft het mij niet gevraagd". Hildah vindt dat ze als lager opgeleide een staf niet kan verbeteren. Bij mijn overdracht heb ik de staf gevraagd vooral beroep te doen op de kwaliteiten van Hildah, omdat zij volledig op de hoogte is van alle MCH gebeurtenissen. Ik hoop dat dat goed gaat. 

Verder werkte ik daar met Maureen Simoonga, de health assistant. Maureen zag ik ook veel buiten mijn werk en ben erg op haar gesteld geraakt. We konden elkaar veel vertellen en voelden elkaar tot op zekere hoogte aan. Verder zijn er ook nog de zogeheten expatriates, de blanken. Ach je moet het maar net treffen met elkaar, je zoekt elkaar per slot niet uit. Wij hebben het voor het grootste gedeelte wel getroffen en voor een klein gedeelte niet.

MCH met rechts Maureen

Belangrijke gebeurtenissen in deze drie jaar is vooral de geboorte van Douwe. Je kunt je nu niet meer voorstellen dat wij hier ook een tijd zonder hem gezeten hebben. Zowel voor ons als voor hem is deze plek ideaal geweest. Zeker nu hij al lekker rond stapt. De grote tuin blijkt nog niet groot genoeg want vaak kunnen we Douwe bij Doreen terug vinden. Het is veilig genoeg om alleen op stap te kunnen. Er lopen ook genoeg mensen rond die hem weer terug zullen brengen. Dat zal wel een grote verandering voor hem zijn in Nederland. En ook voor ons want het betekent extra opletten.

Op dit moment zitten we uit te rusten in de Luangwa Valley. We zijn hier vanuit Lusaka naar toe gevlogen en komisch genoeg valt deze plek, Mfuwe onder ons distrikt. Daar moet je wel acht uur voor rijden en ruim een uur vliegen. Binnendoor is het zeker in de natte tijd niet te bereiken. We gaan om beurten op safari zodat één bij Douwe blijft. Gisterenavond ben ik op een nightdrive geweest. Het was zo ontzettend avontuurlijk. We hebben een luipaard gevolgd op zoek naar een prooi maar helaas werd zijn jacht verstoord door hyena's. Onze gids probeerde nog de hyena weg te jagen maar deze kwam steeds terug. De hyena neemt namelijk onmiddellijk de prooi van de luipaard af vandaar dat de luipaard niet zo jachtlustig meer was. We reden door en zagen honderden kleine lichtjes: de ogen van impala's, kudu's, zebra's, olifanten noem maar op en toen op eens een leeuw in de struiken. Er rustig op af. Op nog geen twee meter van onze open auto liep ze. Geen interesse in ons. We gingen overigens ook heel dicht naar de luipaard. Ik had al visioenen dat hij als alternatief ons zou nemen maar onze gids verzekerde me dat ze zelfs bang voor mensen zijn. Hoewel ik het allemaal heel leuk vond is safari niet datgene waarvoor we naar Afrika zijn gekomen. Twee Amerikanen die mee waren zeiden: "Dit is het echte Afrika, nu weet ik waarom mensen hier hun hart verliezen". Ik had een binnenpretje en dacht: "Wat zijn wij toch bevoorrecht om een stukje van het echte Afrika te hebben mogen mee maken en dat is zeker niet een paar dagen safari in de Luangwa Valley".

Misschien is deze rondzendbrief wel anders dan de andere brieven door het terugkijken op de laatste drie jaar en er kan natuurlijk nog veel meer geschreven worden maar veel beter is het om het jullie binnenkort allemaal persoonlijk te vertellen en hopen dat jullie een gewillige luisteraar zullen zijn.

Ik wil deze brief afsluiten om jullie allemaal te bedanken voor de goede ondersteuning die we van jullie gekregen hebben deze drie jaar. We hebben een koffer vol met brieven. Ik heb ze niet geteld maar ik denk wel een kleine duizend. Niet alleen voor de brieven maar ook voor de kaarten, pakjes, videocassettes, muziekcassettes, cassettepost (gesproken brieven), alle kadootjes voor Douwe, boeken etc. En niet in de laatste plaats willen we degene bedanken die ons persoonlijk hebben opgezocht zodat we een beetje ons leven en werk met jullie konden delen en er ook achter kwamen hoezeer we ons sociale leven in Nederland misten. 

  

Bedankt voor jullie aandacht voor onze rondzendbrieven, bedankt voor jullie support zonder jullie hadden we het niet zo makkelijk volgehouden. Want zoals ik wel eens eerder heb geschreven, keken we wekelijks uit naar de post er was altijd een vergelijk. "Had jij veel post deze keer?", of “Wij hadden veel?". “Nee, wij deze keer niet". "Zouden ze nog wel aan ons denken". En dan kwam er gelukkig weer een lading tegelijk. Zelfs de laatste week nog, een dag voor vertrek. Fijn om te weten dat jullie ook naar ons uitkijken.

Hierbij gaat onze dank ook direkt uit naar Roelof en Marga die heel wat tijd hebben besteed aan de rondzendbrieven en nog veel meer andere zaken. We voelden ons hierdoor erg op ons gemak, te weten dat alles goed geregeld wordt. Ook danken we jullie voor de financiële steun, we kunnen jullie verzekeren dat al het geld goed besteed is.

Bedankt en...

veel liefs

Florence